حسینی می‌مونیم، حسینی می‌میریم / نگاهی تاریخی به مداحی اهل بیت (ع)
حسینی می‌مونیم، حسینی می‌میریم / نگاهی تاریخی به مداحی اهل بیت (ع)
پارس نوا: گرچه امروز بیش از نیم قرن از تولد مداحی‌های قدیمی که پیرغلامان حسینی خوانده‌اند می‌گذرد، اما نسل جوان نیز از آن آثار ماندگار بی‌نصیب نمانده و قدردان آن نوحه‌ها و مرثیه‌های زیباست.
یشوایان معصوم (ع)، همواره برای زنده نگه‌داشتن یاد و خاطر ائمه و اهل بیت آن‌ها، اهل تشیع را به مدح و مرثیه‌سرایی این بزرگواران توصیه کرده‌اند و شیعه را برای عزاداری و مولودی‌خوانی ائمه، نوید پاداشی معنوی داده‌اند.
از این رو همواره مداحان و مرثیه‌سرایانی، با خلوص نیت و من‌باب علاقه باطنی و درونی خود به اهل بیت، به ذکر بزرگان و معارف دینی پرداخته‌اند. تاکنون و طی کنفرانس‌ها و نشست‌های فراوانی، برای واژه مداحی تعریف‌های جامع و کاملِ گوناگونی ارائه شده که در یکایک آن‌ها بر لزوم خلوص نیت مداح‌ها و هنری بودن عمل مداحی تأکید شده و جنس، سن، قشر و مرتبه خاصی برای این هنر در نظر گرفته نشده است.
مداحی اهل بیت (ع) از صدر اسلام وجود داشته است، اما دوران فراگیر شدن آن پس از قیام عاشورا آغاز می‌شود، گرچه در آن زمان از طرف حکومت اموی محدودیت‌هایی برای مدیحه و مرثیه‌سرایی امام حسین (ع) به وجود می‌آید.
حجت‌الاسلام عبدالحسین حق‌بنا کارشناس مذهبی، پیامبر اسلام (ص) را اولین مداح اهل بیت می‌داند. ایشان معتقد است که پیامبر مداح اهل بیت و مداح آفرینش و خرد بوده و در این مسیر دشواری‌های فراوانی را تحمل کرده‌اند. علامه امینی نقل کرده است وقتی آیه تطهیر بر پیامبر نازل شد، حضرت رسول (ص) پس از اقامه نماز صبح از مقابل خانه حضرت زهرا (س) عبور می‌کردند و در مقابل این خانه می‌ایستادند و با خواندن آیه تطهیر به اهل بیت (ع) سلام می‌دادند و به مدح حضرت زهرا (س) می‌پرداختند.
به گفته حجت‌الاسلام حق‌بنا، مسیر مداحی بعد از واقعه کربلا ممنوع شد و به این ترتیب بعد از واقعه کربلا مداحی از حوزه نظم و نثر فراتر رفت و مداح به رجل سیاسی مهلک برای حکومت وقت تبدیل شد.
در ایران، مداحی اهل بیت (ع) از قرون اولیه قمری به صورت جسته‌گریخته وجود داشته است، اما از دوره سلطنت شاه اسماعیل صفوی بود که با رسمی شدن مذهب شیعه، مداحی اهل بیت نیز مانند سایر مناسک مذهبی از جمله روضه و تعزیه وارد بُعد جدی‌تری شد. نکته جالب آن است که در دوره صفویه، عزاداری‌ها شباهت فراوانی به دوره کنونی داشت و نقش مداح‌ها و روضه‌خوان‌ها نیز در آن پررنگ بود.
پس از پایان سلطنت صفویه، در حکومت‌های شاهنشاهی مختلف، معمولاً برای عزاداری و مولودی‌خوانی محدودیت ایجاد شده و مانع برگزاری برخی از مراسم‌های رسمی اینچنینی می‌شدند. از طرفی دیگر، نقش مداحی تا حدودی در عزاداری‌ها کاسته شده و مراسم‌های تعزیه‌خوانی، به عنوان پرطرفدارترین مناسک مذهبی در نقاط مختلفی از شهرها و روستاهای کشور برگزار می‌شد.
با شروع قرن ۱۴ شمسی نوحه‌خوانی اهل بیت به اوج شکوفایی خود رسید. این اتفاق در حالی رخ داد که در آن زمان حکومت پهلوی زمامدار قدرت در ایران بود و اگر نگوییم مانعی برای مناسک مذهبی می‌شد، حداقل می‌توان گفت که از برگزاری چنین مراسم‌هایی حمایت نمی‌کرد.
در چنین شرایطی در دهه‌های ۴۰،۳۰ و ۵۰ شمسی، تعداد نوحه‌های ماندگار و نوحه‌خوان‌های بی‌نظیر کشور به بالاترین میزان خود رسید و زیباترین مراسم‌های مذهبی در هیئت‌ها، مساجد و تکایا با هنرمندی مداحان بزرگ کشور برگزار می‌شد. مداحان پیش از انقلاب، نوحه‌های خود را بر روی دستگاه‌های ایرانی نظیر سه‌گاه، همایون، دشتی، بیات ترک، شور و… می‌خواندند. در این دوره، عملاً تغییری آنچنانی در سبک مداحی‌ها نسبت به حدود ۴۰۰ سال پیش که در دوره صفویه می‌خواندند، ایجاد نشد و تمامی مداحان از همان نواهای اصیل و سنتی مداحی در نوحه‌ها و مرثیه‌های خود استفاده می‌کردند.
گرچه امروز بیش از نیم قرن از تولد مداحی‌های قدیمی که پیرغلامان حسینی خوانده‌اند می‌گذرد، اما نسل جوان امروز نیز از آن آثار ماندگار بی‌نصیب نمانده و آن‌ها نیز قدردان آن نوحه‌ها و مرثیه‌های زیبا هستند. محمد احمدیان، شیخ بیات، احمد کافی، سلیم مؤذن‌زاده، حسن فرازمند، نوربخش گلپایگانی، حسن میلانی، علی‌اصغر ناطقی و جواد بدیع زاده تنها تعداد محدودی از مداحان قدیمی اهل بیت هستند که مداحی‌های ماندگاری نظیر “بیا مادر از حرم بیرون”، “مکن ای صبح طلوع”، “زینب زینب”، “نوجوان، اکبر من!”، “خرابه شام”، “سردار کربلا” و … را خوانده‌اند. آثار این بزرگواران که عده‌ای از آن‌ها چشم از جهان فرو بسته‌اند، همچنان در مراسم عزاداری با صدای مداحان مختلفی اجرا می‌شود و به‌سان گذشته بیشترین تأثیر را بر قلب و روح ذاکرین اهل بیت گذارده و اشک از چشمان آن‌ها جاری می‌سازد.
عصر شکوفای مداحی در ایران، با ظهور انقلاب اسلامی همچنان به مسیر خود ادامه داد و آثار بسیار زیبایی نیز پس از انقلاب و به خصوص در زمان جنگ تحمیلی ساخته شد. صادق آهنگران، غلامعلی کویتی‌پور، منصور ارضی، سعید حدادیان و… از مداحانی بودند که در بدو انقلاب با خواندن مداحی‌های زیبا و روضه‌هایی در مورد شهدای جنگ تحمیلی، یاد و خاطر آن شهدا را با روح شهدای کربلا محشور ساختند. مرحوم سید محمد کوثری نیز یکی از مداحان به نامی بود که همواره در جوار حضرت امام خمینی (ره) مدیحه‌سرایی می‌کرد و امام (ره) را با نوحه‌های سوزناک و صدای زیبای خود تحت تأثیر قرار می‌داد.
اما مداحی و مرثیه‌سرایی در دهه ۸۰ شمسی با موجی نو و ظهور تعداد کثیری از مداحان جوان به این عرصه مواجه شد. مداحانی قابل و کاملاً محترم که هر کدام توانایی ویژه‌ای از خود نشان می‌دادند و یکی پس از دیگری در مراسم‌های مختلف در هیئت‌های مذهبی به محبوبیت می‌رسیدند. البته تعدادی از آن‌ها فعالیت مداحی خود را از دهه ۷۰ آغاز کرده اما دوره پرفروغشان به دهه ۸۰ می‌رسد.
محمود کریمی، مرحوم سید جواد ذاکر، عبدالرضا هلالی، حسن خلج، سید مهدی میرداماد، جواد مقدم، حسین سیب سرخی و… مداحان نسل جدید هستند که در دهه گذشته آثار جدیدی را در عرصه مداحی خلق کرده و به گونه‌ای، سبک‌هایی نوین در مداحی به وجود آوردند. سبک‌های جدیدی که علیرغم پرطرفدار بودنشان، به علت فاصله گرفتن برخی از آن‌ها از دستگاه‌های ایرانی و نزدیک شدن به آهنگ‌های غربی و البته تغییر در محتوایشان، مورد انتقاد جمع کثیری از مداحان من‌جمله پیشکسوت‌ها و متعهدین این عرصه قرار گرفت.
در واقع، اولین انتقادی که به برخی مداحی‌های جدید می‌شود، مدرن‌گرایی و بی‌محتوایی این آثار است. اکثریت کارشناسان مداحی معتقدند که مداحی برخلاف موسیقی، نیازی به مدرن‌گرایی و انعطاف بی‌رویه ندارد و نباید به طور تمام و کمال از حالت سنتی خود خارج شود. طی سال‌های اخیر، به وفور دیده شده که مداحی‌های متعددی در هیئت‌های مذهبی خوانده شده که نغمه آن از موسیقی‌های غربی برداشته شده و یا برخی از محبوب‌ترین آثار موسیقی پاپ فارسی را مداحان با اندکی دخل و صرف، برای ائمه خوانده‌اند. مشخصاً خواندن آثار موسیقی پاپ که هرکدام آن‌ها قبلاً در اذهان شنونده‌های موسیقی، تصویرسازی خاص خود را داشته، موجب کسر شان مداحی سیدالشهدا (ع) می‌شود.
همچنین، مبرهن است که در مدح ائمه معصوم (ع)، باید از شیواترین کلمات و بالغ‌ترین ترکیب‌ها استفاده شود و واژگان و اصطلاحات بی‌معنا و الفاظ نامناسب جایی در مدیحه‌سرایی ندارند؛ اتفاقی که در برخی از مداحی‌های جدید کم و بیش دیده می‌شود و از شأن روضه‌خوانی اهل‌بیت می‌کاهد. گاهی نیز سیاست‌زدگی مداحان عصر جدید را مغلوب خود می‌سازد و آن‌ها در حین یا متن مداحی خود از منبر مداحی برای پیشبرد مقاصد حزب یا جناح خاصی استفاده می‌کنند که چنین عملی بی‌احترامی به منبر ائمه محسوب می‌شود.
خرافه‌گویی و تحریف مصادیق واقعه عاشورا و سایر وقایع مذهبی، از دیگر دشمنان قداست اهل بیت (ع) است که معمولاً در برخی از مداحی‌های جدید رواج یافته و فضای روحانی مجلس عزاداری را خدشه‌دار می‌کند. نوحه‌های اصیل ایرانی معمولاً با استفاده از کلام‌های موثق، اشک بر چشم عاشقان اهل بیت جاری می‌ساختند اما در برخی از مداحی‌های جدید شاهد آن هستیم که متأسفانه مداحان برای تحت تأثیر قرار دادن مخاطبان خود، به خرافه‌گویی پناه می‌برند و تلاش می‌کنند با به وجود آوردن وقایعی ساختگی و بدون منبع، برای مراسم خود مخاطب جمع آوری کنند. لزوم حذف خرافه و انحرافات از مداحی برخی از ذاکران حسینی، در شرایط حاضر بیش از پیش احساس می‌شود، زیرا با قوت گرفتن فضای شرک‌آلود برخی از گروه‌های تکفیری و ضد بشری و حمایت دروغین آن‌ها از دین اسلام، می‌بایست مداحان سعی کنند با رعایت اصول مداحی اصیل و استفاده از کلام موثق، اساس چنین گروه‌هایی را برچیده و دروغین بودن آن‌ها را به اثبات برسانند.
کسب درآمدهای آنچنانی از مداحی اهل بیت (ع)، از دیگر انتقاداتی است که به مداحان امروزی وارد می‌شود. برای موضع‌گیری در قبال چنین دیدگاهی، ضروری است که ابتدا برای این پرسش که “آیا مداحی یک شغل محسوب می‌شود یا خیر؟”، پاسخ جامع و دقیقی یافت.
تاکنون پیرغلامان حسینی، مداحان، مدیران حوزه علمیه، ائمه جمعه و همچنین مقامات سیاسی و نظامی کشور نظیر سردار سلیمانی، در توصیه‌های خود به مداحان گفته‌اند که مداحی را یک عشق و وظیفه معنوی بدانند و آن را به چشم یک شغل نبینند. از طرفی اشخاصی نظیر حاج محسن طاهری مدیرعامل خانه مداحان اهل بیت (ع)، مداحی را برای مداحانی که منبع کسب درآمدی ندارند، به عنوان یک شغل می‌پذیرد. ایشان معتقد است که مداحی یک هنر تخصصی است که مداح حس می‌کند می‌تواند در آن موفق‌تر از هر زمینه دیگری باشد، پس اگر درآمدی از آن کسب نماید هیچ ایرادی بر کار او وارد نیست.
پس از بررسی دیدگاه‌های مختلف در مورد درآمد مداحان، می‌توان با ترکیبی از آن آراء به این نتیجه رسید که مداحی امری معنوی و نه مادی است اما اگر مداحی که منبعی برای کسب درآمد ندارد از راه مدیحه‌سرایی و روضه‌خوانی وجهی را که از پیش تعیین نشده دریافت نماید، نقدی بر آن وارد نیست، اما آنچه در مورد درآمدزایی مداحان روح آدمی را آزار می‌دهد، شرط کردن و قیمت گذاشتن بر روی خواندن برای اهل بیت (ع) است. یعنی اگر مداحی به تجارتی تبدیل شود که از پیش، برای یک ساعت یا یک شب خواندن یک مداح، ارزشی تعیین شود، آن عمل به دور از شأن مدح و ستایش معصومین خواهد بود.
در روزهای اخیر، منابع مختلفی خبر از دستمزدهای میلیونی برای یک ساعت خواندن مداحان در هیئت‌های مختلف عزاداری داده‌اند و این مسئله را با فیش‌های حقوقی برخی از کارمندان دولت نظیر مدیران بانکی که اتفاقاً درآمد آن‌ها طی این روزها در متن انتقادات است، مقایسه کرده‌اند که نشان می‌دهد درآمد برخی از مداحان که می‌بایست بدون چشمداشت مالی برای ائمه اطهار (ع) بخوانند، از درآمد مدیران بانکی نیز بیشتر است.
با این وجود امید است، مداحی اهل بیت (ع) که از صدر اسلام با آیه‌خوانی پیامبر اکرم (ص) آغاز شده و طی قرن‌ها ادامه داشته و همواره امور مالی در آن از کوچک‌ترین ارزشی برخوردار نبوده، در ادامه نیز با همان پاکی و خصلت و تنها به عشق ائمه ادامه یابد و مداحان جوان کشور، این موضوع را درک کنند که خواندن برای سیدالشهدا (ع)، علاوه بر آنکه پاداشی معنوی دارد، رزق و روزی آن‌ها را نیز توسط معصومین نزد خداوند تضمین می‌کند.
منبع: هنرآنلاین(مینا آتشی)
